5. Belgeler ve Kaynaklar

Belge yoksa tarih de yoktur.

Leopold von Ranke'nin tarih anlayışını yansıtan¹ bu tespit gayet yerindedir. Belge kuvvettir, en temel dayanaktır, savunulan tezleri ayakta ve canlı tutan asli unsurdur. Belge araştırmacının namusu, araştırmanın sınırıdır.

Ancak tarihi doğru okumak, eldeki belgeyi sağlıklı yorumlayıp yansıttığı dönemin ruhuna uygun olarak anlamlandırmaya bağlıdır. Belgeyle konuşmaktan daha önemli olan belgenin bizimle ne konuştuğudur, neyi anlattığıdır. Belgelere yapılacak yanlış ve yanlı yorumlar bazen belgeyi gerçeğe ulaşmada en büyük engel olarak karşımıza çıkarabilir.² Sadece belgelere sahip olmak yeterli değildir, eldeki mevcut belgelerin, belge kutsayıcılığına kapılmadan tenkidinin yapılması şarttır. Omurganın vücudu dik tuttuğu gibi tenkit usulü de tarih bilimini ayakta tutar. Tenkitsiz tarih ve tarihçilik düşünülemez.³

Tenkit süzgecinden geçip sağlaması yapılmış belgeye karşı koymak akıntıya karşı yüzmek gibidir; nihayet akıntı kazanır ve boğulan taraf siz olursunuz. Çok yönlü tahlili yapılmış, doğruluğundan emin olunmuş, yalanlanması mümkün olmayacak açıklıkta, herkesin her an ulaşabildiği ve test edebildiği belgeler susturucu kesin delil değeri kazanır.

Belgesiz, kaynaksız iddialar yeni ve şaşırtıcı olsalar bile gerçek olamazlar. Asıl olan yeni bir şey değil gerçeği ortaya koyabilmektir. Ancak belge ile öne sürülürse hem yeni hem de gerçek bilgilere ulaşmak mümkündür; bunda garipsenecek bir durum yoktur.

Çevrenize Atatürk'ü anlatan, onu yakından tanıyabileceğiniz eserler neler olabilir diye sorduğunuzda birçok kişi size Atatürk biyografisi, çeşitli hatırat kitapları ya da derleme makaleler vs. önerecektir; biz de az sonra önereceğiz. Ancak burada bir şeyi dikkatinize arz etmemiz gerekiyor. Atatürk'ü tanımak istiyorsak -zaten Atatürk'ün yazdığı 14 kitap/kitapçık varken-⁴ neden onu kendisinden değil de bir başkasından okuyoruz; okullarda bunların okutulup tavsiye edilmesi gerekmiyor mu? Özellikle de tarihi bir şahsiyeti inceliyorsak, onun hakkında kendi el yazılarından daha güvenilir ve daha güçlü bir belge olur mu?⁵

Öyle görünüyor ki Atatürk'ün yazdığı kitaplarda toplumun kalıplaşan kabullerine aykırı ifadeler mevcut olduğundan bu eserler tanıtılmamış ve bu yüzden isimleri, hatta varlıkları bile unutulmuştur. Üniversitelerdeki hoca/öğrencilerin sizce kaçının Atatürk'ün yazdığı kitaplardan haberi var? İsimlerini sayabilirler mi? Türk halkı Atatürk'ü yazdığı kitaplarından değil hep başkalarından öğreniyor, bu da çok tuhaf bir çelişki.

Biz bu çelişkiyi gidermek için Atatürk'ün din konusundaki tahlillerini kendisinden nakletmekle birlikte, Atatürkçü düşünce sisteminin en önde gelen tarihçi, hukukçu, felsefeci ve siyasilerinin yorumlarından da faydalanacağız. Atatürk'ün dinler ve yaratılış hakkındaki düşüncelerini (ve diğer konulardaki görüşlerini) araştırmak istediğinizde size fikir verebilecek ciddi başvuru kaynakları şunlardır:

• Atatürk'ün tüm yazdıkları "Atatürk'ün Bütün Eserleri" adıyla Kaynak Yayınları tarafından 30 cilt olarak basılmıştır. Bu çalışmayı edinme imkânı olmayanlara yine aynı yayınevinden çıkan, "Atatürk'ün Bütün Eserleri"nin özeti sayılabilecek 11 ciltlik "Atatürk'ün Kaleminden" serisini öneriyoruz.

• Atatürk'ün bir ekip çalışması olarak yürütüp onayından/tashihinden geçen "Türk Tarihinin Ana Hatları" kitabının bazı bölümleri.⁶ Yine 1930'lu yılların başında Atatürk'ün görüş ve el yazıları ile kaleme alınan "Vatandaş İçin Medeni Bilgiler I-II", "Tarihten evvelki zamanlar ve eski zamanlar Tarih I", "Orta zamanlar Tarih II" ve "Orta mektep için Tarih I-II" isimli ders kitapları.⁷ Ve çalışmamız içinde belirttiğimiz devrin eğitim müfredatında yer alan diğer kitaplar.

• Atatürk'ün okuduğu ve altını çizdiği fikir dünyasına yön veren eserler. Bu eserlerin altı çizili sayfaları Anıtkabir Derneği Yayınları tarafından "Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar" adıyla 24 cilt olarak yayımlanmıştır. İleride göreceğimiz üzere Atatürk bunlardan bazılarını talimat vererek tercüme ettirip bastırmıştır. 1973 yılında Cumhuriyetin 50. yıl dönümü münasebetiyle Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı'nca yayımlanan "Atatürk'ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu (Anıtkabir ve Çankaya Bölümleri)" isimli tek ciltlik çalışmada Atatürk'ün tamamen ya da kısmen okuduğu eserlerin künyeleri ve bulundukları kütüphane adı paylaşılmıştır.

• Atatürk Araştırma Merkezi tarafından basılan Utkan Kocatürk'ün hazırladığı "Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü" isimli çalışma Atatürk kronolojisi hakkında başvuru kaynağıdır. Orhan Topçuoğlu'nun "Atatürk Günlüğü 1928-1938" isimli 10 ciltlik derlemesi de 1928-1938 yılları arası Atatürk'ün gazetelerde yer alan açıklamalarını, yurt gezilerini, çeşitli yerli ve yabancı devlet adamları ile yaptığı görüşmeleri ihtiva etmektedir. Bu iki kaynak Atatürk'ün hangi tarihte nerelerde bulunduğunu ve kimlerle görüşmeler yaptığını net olarak ortaya koymaktadır. Ankara Üniversitesi Yayınları'nın 2019 yılında tıpkıbasımını yaptığı Özel Şahingiray'ın "Atatürk'ün Nöbet Defteri, 1931-1938" başlığı ile derlediği çalışması da Atatürk'ün günlük faaliyetleri konusunda çok ciddi öneme sahiptir.

• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları tarafından basılan 12 ciltlik "Atatürk'ün Not Defterleri" serisi. Atatürk'ün hangi tarihte nerede olduğu, hangi kitapları okuduğu ve kimlerle görüştüğü konusunda not defterleri hayati öneme sahiptir. Bir diğer kaynak eserimiz Genel Kurmay Başkanlığı tarafından hazırlanan ve 3 ciltten oluşan "Atatürkçülük - Atatürkçü Düşünce Sistemi" isimli çalışma. Bu çalışmanın ilk cildinde Atatürk'ün çeşitli konular hakkında yazdığı veya yazdırdığı düşünceleri, ikinci cildinde Kemalist düşünürlerin Atatürkçülük üzerine makaleleri ve son cildinde ise ilk ciltte yer verilen Atatürk'ün görüşlerini açıklayıcı makaleler bulunmaktadır.

• Kemal Zeki Gençosman ve Niyazi Ahmet Banoğlu tarafından hazırlanan ve May yayınlarınca ilk basımı 1971 yılında yapılan 10 ciltlik "Atatürk Ansiklopedisi: Türkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi" isimli çalışma Atatürk'ün doğumundan vefatına kadar geçen sürede onun hayatına ilişkin tafsilatlı bilgiler vermektedir. 3 ciltlik "Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri", yazdığı çeşitli mektuplar, meclis konuşmaları ve son olarak yerli ve yabancı yazarların ve devlet adamlarının Atatürk'ten naklettiği hatıralar ve yorumları da bilgi kaynaklarımız arasında olmalıdır.

Bu kaynakları inceleyen herkes Atatürk ve çalışma arkadaşlarının dinler hakkındaki tahlil ve eleştirilerini görebilir. Bu çalışmalar esnasında Tanrı, yaratılış, evrim, ilk insanlar, vahiy, dinlerin başlangıcı, diller ve ırklar, İslamiyet'in doğuşu, Muhammed (as) ve Kur'an'ın oluşumu gibi pek çok konuya değinilmiştir. Ortaya çıkan sonuçlar masa üzerinde kalmayıp kitaplaştırılarak milli eğitimde kullanılmış ve devlet kütüphanelerinde/arşivlerinde muhafaza altına alınmıştır.

Atatürk'ün başkanlığında yürütülen çalışmalar özel dost sohbetleri değildir, onun kurduğu kurumlar tarafından basılıp şerhleri yapılmış olup Türkiye Cumhuriyeti'nin dinler, Tanrı ve yaratılış konusundaki resmî görüşünü yansıtmaktadır. Devlet matbaalarında yüz binlerce basılan ve Cumhuriyet dönemi ideolojisinin resmî tezini aktaran bu kitaplar yıllarca gençliğe ders olarak okutulmuştur.⁸

Yukarıdaki kaynaklara ek olarak Mustafa Kemal Atatürk'ün ve Kemalizm'in zihinsel arka planını keşfedebilmek ve Kemalist devrim felsefesini daha iyi analiz edebilmek için şu eserlere de müracaat edilebilir:

- Atatürkçü Düşünce, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı

- Atatürk'ün Usul ve Felsefesinden Cumhuriyet'in Resmî İdeolojisine, Hüseyin Aydın

- Atatürk'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, Şerafettin Turan

- Atatürkçü Düşüncenin Bilimsel ve Felsefi Temelleri, Nazife Güngör (Derleyen)

- Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Afet İnan

- Atatürk - Kurucu Felsefenin Evrimi, Zafer Toprak

- Atatürk'ten Düşünceler, Enver Ziya Karal

- Atatürk'ün Düşünce Yapısı, Gürbüz Tüfekçi

- Atatürkçü Düşünce ve Atatürkçülük, Bekir Özen

- Atatürk Felsefe ve Yaşam, Yaman Örs - Burcu Baytemir

- Atatürk İhtilali (2 cilt), Mahmut Esat Bozkurt

- Atatürk Etki ve Yankıları, Sadi Irmak

- Atatürk'ün Fikir ve Düşünceleri, Utkan Kocatürk

- Atatürk ve Cumhuriyet, Anıl Çeçen

- Atatürk, Yakup Kadri Karaosmanoğlu

- Atatürk - Resmî Yayınlara Girmemiş Söylev, Demeç, Yazışma ve Söyleşileri, Sadi Borak

- Atatürk ve Laiklik -- Atatürkçü Düşüncenin Temel Niteliği, Özer Ozankaya

- Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk, Macit Gökberk

- Atatürk Öncesinde ve Sonrasında Kültürel Değişim, Şerafettin Yamaner

- Atatürk Devri Yazarlarının Kaleminden Altı Ok, Derleyen: Şaduman Halıcı-Murat Burgaç

- Atatürk Kimdir Serisi (7 cilt), Ahmet Bekir Palazoğlu

- Atatürk'ten Hatıralar, Hasan Rıza Soyak

- Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber, Mazhar Müfit Kansu

- Kemal Atatürk ve Milli Mücadele Tarihi, Enver Behnan Şapolyo

- Sömürülen Atatürk ve Atatürkçülük, Asım Aslan

- Tek Adam Serisi (3 cilt), Şevket Süreyya Aydemir

- Kemalist Devrim Serisi (8 cilt), Doğu Perinçek

- Hangi Atatürk, Attila İlhan

- İblisin Kıblesi, Cengiz Özakıncı

- Çankaya, Falih Rıfkı Atay

Ayrıca ismi geçen yazarların ve diğerlerinin -ulaşabiliyorsak- Atatürk ve din konusuna direkt ya da dolaylı yoldan temas ettikleri videoları/ses kayıtları da takip edilmelidir. Yazarların aynı konularda verdikleri seminerler, konferanslar ya da yaptıkları tartışmalar, açık oturumlar ve TV programları sosyal medya üzerinden taranıp izlenirse hem eser daha iyi anlaşılmış olur hem de yazarı biraz daha yakından tanımış oluruz. Ayrıca verilen bilgiler yazarın eserinde farklı mı ya da değiştirdiği/düzelttiği bir nokta var mı bunu da görme imkânımız olur. Bu konuda sadece yukarıda adı geçen kaynaklarla yetinilmemelidir.

Atatürk'ü ve devrimlerini, Atatürkçü düşünce yapısına gönül veren, savunusunu yapan yazarların/kurumların eserlerinden tanımak bize en sağlıklı bilgileri verecektir. Bu kitaplarda Atatürk'ün dine, topluma ve doğaya hangi gözle baktığına dair birçok neticelere ulaşılmıştır. En erken eserleri uzman araştırmacıların yorumlarıyla birlikte inceledikçe bize anlatılandan daha ciddi ve değişik bir Atatürk/Kemalizm portresi ile karşılaşıyoruz.

Hemen ekleyelim ki, yazarın bilgi vermek kadar okurlarına güven verme görevi de vardır. Okurdaki güven duygusu ise ancak yazarın göstereceği belge ile sağlanır. Beğendiğiniz yazarın yalan söylemeyeceğine garanti verseniz bile yanılmayacağından emin olamazsınız. Tarih biliminin metodolojisine sadık kalarak birinci elden belgeleri toplamak/tasnif etmek, iç ve dış tenkit yapmak tarihçinin öncelikli vazifelerindendir. İlgili tarih usulü prensipleri dikkate alınmadan yapılan tüm tarih araştırmaları, yazar ne kadar iyi niyetli olsa da yanlı ve yanıltıcı olmaktan kendisini kurtaramayacaktır.

Adını andığımız eserleri Kemalist sistemi anlayabilmek için öneriyoruz yoksa her açıdan bunlara kefil olmamız veya onaylamamız söz konusu olamaz. Farklı yazarların kaleminden döküldükleri için değişik ya da bir diğerini nakzeden görüşlerin olması gayet doğaldır. Tüm çalışmalar Atatürk'ün el yazıları ile karşılaştırmalı analizler yapılmak sureti ile eleştirel bir okumadan geçirilmelidir.

Atatürk ve Kemalizm üzerine çalışmalar yapan yerli/yabancı pek çok araştırmacı mevcuttur. Yapılan bu çalışmalar sonradan konuya ilgi duyan diğer araştırmacılar için çeşitli başlıklar halinde tasnif edilerek bibliyografyalar halinde yayımlanmıştır. Bu sayede yeni ve eski çalışmaların neler olduğu öğrenmek ve bu çalışmaların içerikleri hakkında özet bilgilere sahip olmak daha kolay ve mümkün hale gelmiştir. Kemalist devrimi çeşitli yönleri ile ele alan eserlerin takibini yapmak ve literatürde yer alan ilgili eserleri yazım sırasına göre kontrol edebilmek için önemli bazı bibliyografyalardan bahsedelim:

- Mehmet Türker Acaroğlu'nun hazırladığı ve 1981 Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından 2 cilt halinde basılan "Açıklamalı Atatürk Kaynakçası I-II" isimli eser basıldığı yıla kadarki zaman içinde Atatürk hakkında yazılan kitapların sayım dökümünü yapmış ve muhtevaları hakkında bilgi vermiştir.

- İlk basımı 1956 yılında Orhan Durusoy-Muzaffer Gökman ortaklaşa yapılan "Atatürk ve Devrimleri Bibliyografyası" isimli çalışmanın 2. basımı "Atatürk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyası" adıyla Muzaffer Gökman tarafından yapılmıştır. Zaman içinde genişleyen ve alanında çok derin bir boşluğu kapatan bu çalışma 1981 yılında 2 cilde ve nihayet 1984 yılında 3 cilde çıkmıştır. Eseri son hali ile Milli Eğitim Basımevi basmıştır.

- Türk Tarih Kurumu Basımevi'nin yayımladığı Sami N. Özerdim'in "10 Kasım -- 31 Aralık 1938 Günlerinde Türk Basınında Atatürk İçin Yazılmış Yazıların Bibliyografyası" isimli eser adı geçen tarihlerde Atatürk hakkında yurt içi ve dışında yazılan makalelerin isimlerini ve bulundukları yerleri göstermektedir. Bu kitap incelendiğinde görülecektir ki ilgili makalelerin başlıkları bile dönemin haleti ruhiyesini net olarak yansıtıyor, göz ardı edilemeyecek bir çalışmadır.

- Atatürk Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan "Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Konusunda Yurt Dışında Yayınlanmış Kitaplar" adını taşıyan çalışma başlığından da belli olacağı üzere yabancı yazarların Atatürk ve devrimleri üzerine yazdıkları kitapların isimleri, basıldıkları tarihi ve yeri belirtmekledir. 1938 yılında Dâhiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü'nce Ankara'da basılan "Yabancı Gözüyle Cumhuriyet Türkiyesi" kitabı yabancı devlet adamları ve yazarların dönemin Türkiye'sindeki Kemalist devrimler üzerine yaptıkları değerlendirmeleri kapsadığından son derece önemlidir.

---

Footnotes

1. Aktaran: Fatma Acun, Tarihin İnşası Sürecinde Belge ve Kullanımı isimli sunumu, Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu Bildiriler Ankara 18 - 20 Mart 2010, s. 67-74. ↩

2. Çarpıcı bir örnek için bkz: Cemil Koçak, Tarih Büyük Harflerle Yazılmaz, Timaş Yayımları, 1. Basım, s. 45-56. ↩

3. Belge kritiği/inkıdatın kısımları ve önemi için bkz. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, s. 75-121 ve Yavuz Ercan, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknik, Turhan Kitabevi, 4. Basım, s. 377-417. ↩

4. Bu kitapların isim ve özetleri için bkz. Zehra Kardeş, Atatürk'ün Okudukları ve Yazdıkları, Omca Yayınları, 1. Basım, s. 107-127. ↩

5. Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, 1977 Basım, c. 5, s. 1994. ↩

6. Kemalist tarih tezinin en temel kaynağıdır, sonraki tarih kitaplarının da kaynağı olan bu eser seçkin yüz kişinin tenkitlerine arz olunmak üzere sadece yüz adet basılmış olup bir tanesinde bizim kütüphanemizde mevcuttur. Afet İnan Türk Tarihi'nin Ana Hatları isimli çalışmanın ortaya çıkış serüvenini şöyle açıklar: "1928 yılında İstanbul'da Fransız Notre Dame de Sion okulunda okuduğum derslerin arasında, bir coğrafya kitabında, resimlerle de gösterildikten sonra, Türk ırkının sarı ırka mensup olduğu ve 'secondaire', yani ikinci derecede kabul edildiği yazılı idi. Bu resim ve bilgiye göre etrafıma bakıyor ve bunun gerçeğe uygun olmadığını görüyordum. Atatürk'e kitabı gösterdim. O sırada Prof. E. Pittard'ın "Irklar ve Tarih" (Les Races et l'Histoire Paris, 1924) adlı kitabını da almıştım. Ondaki bilgiler de bu coğrafya kitabına uymuyordu. Bir de ikinci konu, Türklerin uygarlık alanında vücuda getirmiş oldukları eserlerin incelenmesi ve tanıtılması idi. Çünkü Avrupa tarihleri, 'barbar' lakabını verdikleri Türkleri sadece bir istilacı kavim olarak kaydediyorlardı. Atatürk, bu iki endişeli sorum karşısında, "Hayır, böyle olamaz. Bunların üzerinde meşgul olalım" demekle kalmamış, derhal yeni kitaplar getirterek bizzat çalışmaya ve çalıştırmaya başlamıştı. Esas konu "Türklerin dünya tarihinde hakiki yeri ve medeniyet âlemindeki rolleri ne olmuştur" konusu idi. Bu çalışmaların yoğunluğu 1929 yılından sonradır. Atatürk, o sıralarda İstanbul Üniversitesi'nde verilen tarih notlarını da okumakta idi. Daha evvelce de, H.G. Wells'in Dünya Tarihi ile ilgilenmiş ve onları tercüme ettirmişti. Fakat asıl 1930 yılı, yeni kitapların getirtilmesiyle ve etrafındaki devlet ve bilim adamlarının da Türk tarihi üzerine ilgisini çekmek suretiyle geniş bir tarih araştırmaları devri açılmıştır. Atatürk, Türk tarihine ait konuları bizzat okuyor ve etrafındakilere görevler veriyordu" Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 4. Basım, s. 256-257. Kanaatimizce Atatürk'ün tarih araştırmaları çok daha eskiye dayanmaktadır. Okuduğu kitaplar ve verdiği demeçler incelendiğinde Atatürk'ün düşünce dünyasında tarih araştırmalarının oluşumunun çok daha erken bir döneme tekabül ettiğini söyleyebiliriz. Türk Tarih Tezi'nin amaç ve kapsamı için bkz. Nevzat Köken, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Eğitimi, (1923-1960), Atatürk Araştırma Merkezi, 2014 Basım, s. 81-111. ↩

7. Bu eserlerin hem ilk baskılarını hem de günümüz Türkçesine aktarılmış son baskılarını belirterek kullandık. ↩

8. Türk Tarihinin Ana Hatları, Kaynak Yayınları, 3. Basım, s. 20, 25; Etienne Copeaux, Türk Tarih Tezinden Türk İslam Sentezine, Tercüme: Ali Berktay, İletişim Yayınları, 3. Basım, s. 59-62 ve Nevzat Köken, Cumhuriyet Dönemi Tarih Anlayışları ve Eğitimi, (1923-1960), Atatürk Araştırma Merkezi, 2014 Basım, s. 81-83. ↩